در روانشناسی و علوم رفتاری و اجتماعی، پرخاشگری به معنی رفتاری است که منجر به آزار و درد میشود. پرخاشگری رفتاری است که به قصد اسیب رساندن (جسمانی یا زبانی) به فردی دیگر یا نابود کردن اموال و دارایی دیگران انجام شود. دانشمندان با مطالعه‌ی کودکان پرخاشگر نتیجه گرفتند که ۵۵ درصد پسران و ۴۱ درصد دختران از دوسالگی رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهند.
شما هم حتماً تا به حال با کودکانی برخورد کرده اید که مدام داد می زنند، فحش می دهند و اشیاء دم دست خود را به هر طرف پرتاب می کنند یا به سر و صورت مادر خود مشت می زنند یا نوجوانانی که در خانه، مدرسه و محل زندگی خود دائماً دعوا و زد و خورد راه می اندازند و دردسر درست می کنند. برخی از محققان پرخاشگری را در معنی وسیع کلمه الزاماً آسیب بدنی نمی‌دانند و مواردی چون فحاشی، شایعه پراکنی، تهمت زدن و دیگر اشکال هتک‌آبرو را نیز پرخاشگری می‌دانند. حتی پرخاشگری ممکن است جهت درونی داشته باشد و به صورت خشم فروخفته تجلی کند؛ امری که به افسردگی منجر میشود.روانشناسان پرخاشگری را در دو صورت کلی "ابزاری" و "انفعالی" گروه بندی نموده اند.
پرخاشگری ابزاری که پرخاشگری پنهان، تهاجمی یا کنترل شده نیز خوانده میشود با سطوح پایین برانگیختگی همراه است و بصورت عمومی هدفی غیر از آسیب بدنی رساندن را دنبال می‌کند. مثل داد و فریاد کردن بچه ها برای جلب توجه یا رجزخوانی در مسابقات ورزشی.
پرخاشگری انفعالی با هدف صدمه و آزار رساندن به دیگری یا دیگران انجام میشود و هدف آن صرفاً آزار رساندن است. مثلاً کودکی که برادر و خواهر خود را کتک میزند و یا بچه هایی که در حیاط مدرسه کودکان دیگر میزند.
پرخاشگری و سن و سال
رفتارهای پرخاشگرانه از اوائل زندگی آغاز میشود. محققان با بررسی رفتارکودکان پرخاشگر نتیجه گرفتند که ۵۵ درصد پسران و ۴۱ درصد دختران از دوسالگی رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهند. همچنین ۲۵ درصد پسران و ۳۴ درصد دختران دیگر نیز تا پنج سالگی رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان داده اند. با رفتن کودکان به کودکستان پرخاشگری جزئی مثل هل دادن و زدنِ دیگران در بسیاری از آنها کم میشود و با ورود به مدرسه این کاهش ادامه می یابد.
در اوائل نوجوانی افزایش زیادی در میزان پرخاشگری ایجاد میشود که در ۱۸ سالگی به اوج خود می‌رسد و سپس به تدریج کاهش می‌یابد. با این حال شکل‌های جدی و خشن پرخاشگری در پسران در سنین ۱۶ تا ۱۸ سالگی و در دختران در سنین ۱۳ تا ۱۵ سالگی به اوج خود می‌رسد.
علت پرخاشگری در کودکان
پژوهشگرانی که پرخاشگری را در کودکان مطالعه کرده‌اند نتیجه گرفتند که پرخاشگری ناشی از علل مختلفی است و معمولا حاصل ترکیبی از عوامل مختلف است. مهمترین علل پرخاشگری در کودکان عبارتند است:
الف) مشاهده و الگوپذیری
یادگیری اولین و مهم ترین علت رفتار پرخاشگرانه در کودکان است. کودکانی که الگوهای رفتاری پرخاشگرانه داشته‌اند، مانند الگوهای موجود در محیط خود رفتار میکنند. اگر به عنوان پدر یامادر خُلق و خویی عصبانی و پرخاشگر داشته باشیم، فرزندمان نیز پرخاشگر خواهند شد چرا که کودکان با والدین خود همانند سازی و الگو سازی میکنند و این همانندسازی و الگوپذیری کاملاً ناخودآگاه صورت میگیرد. حتماً لازم نیست با خودِ کودک پرخاشگری کرده باشیم؛ همین که او شاهد پرخاش پدر و مادر با یکدیگر یا دیگران باشد، این رفتار را فرا میگیرد. علاوه بر این دیدن فیلم‌ها و بازی‌های کامپبوتری خشن نیز باعث این الگوپذیری میشود.
ب) ناکامی
ناکامی از دیگر دلایلی است که باعث پرخاشگری کودک می شود. وقتی کودک به هدف خود نرسد و ناکام شود، یکی از رفتارهایی که از او سر می زند، پرخاشگری است و اگر با پرخاشگری به خواسته‌ی خود دست یابد، از این رفتار نتیجه گرفته و این رفتار پرخاشگرانه در او تثبیت میشود.
ج) اضطراب
کودکان مضطرب آرام نیستند. آنها پرخاشگری میکنند و البته بلافاصله از این رفتار پشیمان می‌شوند و احتمالاً از والدین خود عذرخواهی میکنند.
د) افسردگی
پرخاشگری وکج خلقی در کودکان که با علامت‌های دیگری نظیر شب ادراری، دوری گزیدن، گریه‌های بی دلیل و افت تحصیلی در مدرسه همراه باشد، می‌تواند نشانه‌ای از افسردگی کودک باشد. در این صورت لازم است شرایط زندگی کودک توسط یک متخصص روانشناس بررسی ومطالعه شود.
ه) عوارض مصرف دارو
مصرف برخی از داروها می تواند عوارض جانبی از جمله کج‌خلقی و پرخاشگری داشته باشد که با قطع مصرف (تحت نظر پزشک) می تواند خاتمه می یابد.
و) مدرسه
کودکان بعضی اوقات در مدرسه قربانی پرخاشگری سایر دانش‌آموزان یا آموزگاران هستند و این باعث میشود که خود آنها نیز پرخاشجو شوند. مهمترین عواملی که به پرخاشگری در مدرسه می انجامد عبارت است از:
- مورد تمسخر قرار گرفتن از سوی همکلاسی ها یا معلمان
- کتک خوردن از دانش آموزان سال های بالاتر
- فرار کردن از مشاجرات با توسل به گریه کردن
- خجالتی بودن و سکوت مکرر در کلاس
- افت تحصیلی، افسردگی و ناراحت بودن از محیط مدرسه
چگونگی رفتار با کودک پرخاشگر
- اولین اقدام درمان پرخاشگری در کودکان، شناسایی نوع و علت پرخاشگری است. با کودکان خود پس از برطرف کردن موقعیت پرخاشگری، بصورت کاملاً همدلانه گفتگو کنید تا بتوانید نوع و دلیل آن را براساس توضیحات کودک خود بشناسید و آن را حل کنید.
- اگر یکی اعضای خانواده الگوی پرخاشگری کودک است رفتار آن عضو را اصلاح کنید.
- اگر فهمیدید که ناکامی دلیل پرخاشگری کودک است او را در دستیابی به اهداف مطلوب و دوست داشتنی یاری کنید.
- در مواردی که علت پرخاشگری اضطراب است، باید از نگرانی درونی و دلیل اضطراب کودک مطلع شوید. برای این کودکان فعالیت و ورزش کردن بسیار مؤثر است و باعث تخلیه هیجانی می شود.
- در مواردی که افسردگی دلیل پرخاشگری است باید از مشاوره متخصص بهره بگیرید. در این میان لازم است به این نکته پی ببریم که او چه چیز دوست داشتنی را از دست داده و چگونه می شود مورد از دست رفته را برای او جبران کرد.
- اگر فکر می کنید کودک شما قربانی خشونت در مدرسه شده است، بایستی با مسئولان مدرسه صحبت کرد و آن را برطرف کرد.
- اگر نوع پرخاشگری کودک انفعالی است، باید کودک را از محیط و موقعیت آزار و اذیت کردن جدا کرد تا مجبور نباشد برای تلافی و انتقام گیری، افراد دیگر را اذیت کند؛ و اگر پرخاشگری از نوع ابزاری است، باید راه‌های دیگری را برای مطرح شدن و جلب توجه کودک برگزید تا او ناچار نباشد از پرخاشگری برای جلب توجه استفاده کند.
چند توصیه‌ی کاربردی
۱- با کودک پرخاشجو قرار بگذارید تا برای رفتارهای مطلوبش جایزه بگیرد و در مقابل نتیجه اعمال نامطلوبش را با محرومیت از تماشای برنامه دلخواهش ببیند. برای کنترل پرخاشگری محدودیت ها و محرومیتهایی را وضع کنید و به اطلاع کودک برسانید.
۲- الگوهای رفتاری پرخاشگری را به حداقل برسانید. از جمله:
الف) فیلم‌ها و تصاویری که کودک از تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی موبایل می بیند، را کمترل کنید.
ب) در حضور کودک پرخاش نکنید؛ نه با او نه با هیچ کس دیگری.
ج) الگوهایی را در اختیار کودک بگذارید که پرخاشگرانه نباشند (مثل عضوی از فامیل مانند مادر بزرگ، یک دوست خوب، یک فیلم ملایم و ...)
۳- آگاهی کودک را نسبت به رنجی که بر اثر پرخاشگری او در افراد یا حیوانات به وجود می آید، افزایش دهید.
۴- رفتارهای همدلانه و عاطفی کودک را که مغایر با رفتار پرخاشگرانه است، تشویق کنید.
۵- به جای کودک پرخاشگر، به کودکی که به وی پرخاش شده توجه کنید.
۶- اگر قرار است کودک را به دلیل پرخاشگری اش تنبیه کنید، بهتر است به روشی باشد که منجر به حمله‌ی انتقامی و تلافی جویانه از طرف کودک نشود. کودک حتماً باید مطمئن باشد که شما او را دوست دارید و فقط با رقتار او مخالفید.
۷- برای کودک خود فرصت تخلیه‌ی هیجان و انرژی را فراهم کنید، مانند بازی های پرتحرک و پر سر و صدا و ورزش های پر انرژی.
۸- در برابر خواسته ای که با پرخاشگری ابراز می شود، ایستادگی کنید تا کودک دریابد که نمی تواند با پرخاشگری به خواسته اش برسد و از آن نتیجه بگیرد. شاید اوایل برای والدین سخت باشد که در برابر خواسته کودک شان مقاومت کنند ولی بعد از مدتی خود کودک رفتارش را تغییر داده و اصلاح خواهد کرد.
